De consument schaamt zich steeds meer voor zijn bestaan

Door Bert Pol

‘Unilever zet in op vegan en vegetarisch. Zo wil ze klanten helpen over te stappen op gezondere voeding en de impact van voedselproductie op het milieu te verminderen.’ Een krantenbericht van 19 november.
Persoonlijk eet ik steeds minder vlees of vis, hooguit een of twee keer per week. Dus hoe meer aanbod van vegetarisch en vegan voedsel er is, hoe makkelijker dat is vol te houden. Maar de voornaamste reden voor mijn gedragsverandering is toch het voorkomen van dierenleed. De aanblik van veewagens op de snelweg vervult me steeds weer met schaamte, net als beelden van varkens in slachthuizen, gillend van pijn of doodsangst.

Opgefokt
En het is vast waar dat megastallen aan alle eisen van hygiëne, verzorging en voeding voldoen. Maar net zo waar is dat de varkens in afgeschotte ruimten efficiënt worden klaargestoomd voor de slacht. Niet om de honger in de wereld te stillen, maar om te voorzien in een schier onverzadigbare behoefte aan luxe consumptie van mensen die geen honger kennen.
Onwillekeurig dringt de associatie met dodencellen zich steeds weer aan mij op. Maar de varkens in megastallen hebben geen ernstige misdaad gepleegd. De beelden van gigantische schuren waarin kuikens in sneltreinvaart worden opgefokt tot betaalbare stukjes vlees in de schappen van de supermarkt, roepen infernale associaties op. Maar welke zonden begingen die kippen? Wat doen we die beesten in vredesnaam aan?

Wroeging
Maar toch: de wolf die zijn intrede in Nederland deed, bijt schapen dood, soms tientallen tegelijk, om ze vervolgens te laten liggen. Vossen en marters houden huis in kippenhokken. Ze bijten de kop af, gaan er met een vandoor en laten de rest dood achter. Kennelijk doden ze niet of niet alleen om aan hun dagelijkse hoeveelheid voedsel te komen.
Zou zo’n wolf, vos of marter daar wroeging over hebben? Er nachtmerries aan overhouden? Heeft de kat van de buren compassie met de vogel die hij besluipt en daarna zeer langzaam en pijnlijk om zeep helpt? De brave hond met het kleine andere hondje dat hij grijpt en doodbijt? Hen boeit het in onze ogen zinloos leed van andere dieren kennelijk niet.

Compassie
Ik ga daar niet vaker vlees of vis door eten. Maar mijn compassie heeft toch wel iets raadselachtigs. Waar komt ze vandaan en waar houdt ze op?
Veel andere (zoog)dieren hebben bewustzijn. Een aantal ook zelfbewustzijn: ze herkennen hun spiegelbeeld. Als mensen hebben we bovendien reflectief bewustzijn: we denken na over onszelf, over onze plaats op aarde, de zin van het bestaan, onze daden en de morele consequenties daarvan. Dat laatste vermogen hebben de wolf, de kat en andere al dan niet gedomesticeerde diersoorten voor zover ik weet niet. Is dit reflectief bewustzijn een vloek of een zegen?

Prevelen
En waar ligt de grens van compassie? Is het eten van plantaardig voedsel eigenlijk wel te verantwoorden? Bomen op de steppe hebben er een hekel aan dat giraffen hun bladeren eten. Ze waarschuwen elkaar en produceren een bitter sap dat hun blad minder appetijtelijk maakt voor de giraf. Die slaat vervolgens een paar bomen over om zich tegoed te doen aan het blad van bomen waar het waarschuwingssignaal nog niet gearriveerd is. Wat moet hij anders?
Ik weet dat ik, hoe langzaam ik ook loop, met iedere stap die ik zet en met iedere hap die ik neem, schade aanricht. Ik schaam me. Het is een existentiële schaamte, want wat kan ik doen? Stilstaan en prevelen: neem me kwalijk dat ik besta?

Deze column verscheen op 24 november 2020 in NRC.