In een van de meest obscure hoekjes van het Nederlandse taallandschap huist het woord antropomorfisme, een samentrekking van de Griekse woorden ánthrōpos (mens) en morphē (uiterlijke vorm). De term karakteriseert een veelvoorkomende menselijke denkfout. Het verwijst namelijk naar onze natuurlijke neiging om bepaalde menselijke eigenschappen (bv. motivaties, intenties, emoties) toe te schrijven aan niet-menselijke wezens, die deze eigenschappen in feite dus helemaal niet bezitten.¹Dat doen we vaker dan we denken. Let voortaan maar eens op de manier waarop we omgaan met ons huisdier of hoe we diens gedrag interpreteren. Als je hond je bij binnenkomst bespringt betekent dat namelijk niet dat hij dolenthousiast is om je te zien…

Antropomorfisme: vloek en zegen

Als we antropomorfisme klakkeloos wegzetten als een denkfout gaan we echter voorbij aan de adaptieve functie van het verschijnsel. Doordat mensen mentale eigenschappen toeschrijven aan hun huisdier neemt bijvoorbeeld hun empathie toe, waardoor ze er ook beter voor zorgen.² Niet bepaald onbelangrijk natuurlijk. Om precies dezelfde reden lijkt onze neiging tot antropomorfisme echter ook een potentiële zwakte te zijn. Slinkse marketeers azen immers gretig op de voorspelbare kwetsbaarheden in ons gedrag. Een passend voorbeeld daarvan is de filmreeks Toy Story: een commerciële marketingmachine die bestaat uit een scala aan speelgoed dat in de film tot leven gewekt wordt door menselijke kenmerken als gevoelens, gedachtes en intenties.³ Jezelf of je kinderen bedwingen om het speelgoed aan te schaffen is dan plots een stuk lastiger.

Het vertrouwen in een zelfsturende auto vergroten door er menselijke kenmerken aan toe te schrijven

Enfin, laten we ons voorlopig toch maar even op de voordelen focussen. Die zijn er namelijk volop. Zo kan onze neiging tot antropomorfiseren gebruikt worden voor wenselijke doeleinden. Op dit moment staat bijvoorbeeld een overgang naar zelfsturende auto’s voor de deur. Door de menselijke behoefte aan controle zullen waarschijnlijk niet alle mensen hier voor open staan,⁴terwijl gesuggereerd wordt dat het belangrijke voordelen kan hebben, zoals meer verkeersveiligheid en minder uitstoot. Uit onderzoek blijkt dat antropomorfe kenmerken gebruikt kunnen worden om ons vertrouwen in zelfsturende auto’s te verhogen. Bestuurders werd gevraagd plaats te nemen in een simulator, waar ze in een normale auto, een autonome auto (die zelf stuurt en gas geeft) of een autonome auto met menselijke kenmerken (zoals een geslacht en stem) reden. Uit het onderzoek bleek dat participanten meer vertrouwen hadden in de competenties van het voertuig naarmate het meer menselijke kenmerken had.⁵

Positief milieugedrag stimuleren door gebruik te maken van antropomorfisme

Een ander gebied waarin antropomorfisme op een gedragsbeïnvloedende manier gebruikt kan worden is milieugedrag. Ook aan de aarde schrijven we immers weleens menselijke eigenschappen toe; denk maar eens aan de veelgehoorde term ‘Moeder Aarde’. Enkele onderzoekers vroegen zich af of zulke toeschrijvingen ook invloed hebben op de manier waarop mensen omgaan met het milieu. Daartoe lieten ze een deel van de participanten posters van een aarde met menselijke eigenschappen zien (vb. een verdrietig kijkende aarde), terwijl het andere deel een poster van een aarde zonder menselijke eigenschappen te zien kreeg (vb. aarde met daaromheen woorden als global warming). Uit de daaropvolgende metingen bleek dat de eerste groep een significant hogere intentie had om tot milieubevorderend gedrag over te gaan dan de laatste groep. Uit het onderzoek blijkt namelijk dat mensen zich meer verbonden voelen met de natuur wanneer ze deze antropomorfiseren, waarbij de kans groot is dat die verbondenheid uiteindelijk zal leiden tot beter milieugedrag.⁶

Antropomorfisme: een interessante toepassing voor gedragsbeïnvloeding

Bovenstaande onderzoeken hebben veelbelovende consequenties. Het bevorderen van milieubewust gedrag is een belangrijke uitdaging de komende tijd, en ook technologische ontwikkelingen zijn aan de orde van de dag. De toepassingsmogelijkheden op dat laatste vlak lijken welhaast onbegrensd. Door gebruik te maken van onze neiging tot antropomorfiseren kan de weerstand die mensen ervaren bij de introductie van zulke technologische ontwikkelingen in ieder geval verminderd worden. Zo kun je het gewenste gedrag op ongemerkte wijze aanmoedigen. Een interessante vaststelling, die tegelijkertijd tot nadenken stemt; wat als antropomorfisme immers gebruikt wordt voor technologische mogelijkheden die op grote schaal helemaal niet zo ‘wenselijk’ zijn? Dan is antropomorfisme in de toekomst misschien ook wel de stille motor van minder nobele doeleinden.