Bewustzijn is al decennia een onderwerp waar de wetenschap zich het hoofd over breekt zonder er echt greep op te krijgen. Daar komt geleidelijk verandering in, onder andere door het onderzoek van de befaamde neurowetenschapper Antonio Damasio en collega’s.

Damasio publiceerde naast zijn puur wetenschappelijke studies de op een breder publiek gerichte boeken Het zelf wordt zich bewust; Hersenen, bewustzijn, ik[1] en De vreemde orde der dingen. Het leven, het gevoel en het ontstaan van culturen[2]. Daarin analyseert hij bewustzijn en plaatst het in de evolutie van levende organismen, beginnend bij de eencellige bacteriën vier miljard jaar geleden tot de plaats die menselijk bewustzijn tegenwoordig inneemt als belangrijke factor in het ontstaan en de functie van kunsten (en cultuur in bredere zin).[3]

Bewustzijn als zodanig is niet voorbehouden aan de mens, ook (andere gewervelde) dieren hebben bewustzijn, zoals vogels en zoogdieren. Wat mensen wel, maar (andere) dieren niet hebben is bewustzijn waaraan in een evolutionair proces subjectiviteit is toegevoegd: het vermogen om op onszelf en onze plaats in de omgeving en de tijd te reflecteren. Wie ben ik? Waarom ben ik? Hoe verhoudt de gemeenschap waar ik deel van uitmaak zich tot andere gemeenschappen?

Wat doet bewustzijn? Waarom is het belangrijk?
Bewustzijn is een voorwaarde voor het ontstaan van cultuur in brede zin. Kunst en cultuur ontstaan niet vanzelf: er is aandacht voor nodig, moeite, beheersing. Maar het resultaat van die inspanning brengt ons veel: cultuur is een functie van wat Damasio homeostase noemt: de basale behoefte aan de continuïteit van het individuele leven en aan een bevredigend leven. Deel uitmaken van een beschermende samenleving is daar een belangrijk aspect van. We hebben cultuur in de brede zin van het woord – eenvoudig gezegd: dat wat de natuur niet geeft, maar wat mensen creëren – nodig. Als verbindingsmiddel tussen mensen: samenspelen in een fanfare, samen vieren van carnaval, lid zijn van een vereniging van amateurhistorici. Rechtspraak en ethiek, die niet door de natuur gegeven, maar culturele producten zijn, reguleren samenlevingen. Ze leggen de natuurlijke neiging aan banden om het puur individuele belang boven het grotere belang van de gemeenschap te stellen en om de moeilijk verklaarbare neiging tot agressie en destructie te beteugelen.

Andere culturele instrumenten stellen ons in staat om met existentiële vragen en angsten om te gaan: waarom zijn we hier, wat is er de zin van, waarom is er lijden? Waarom treft het lot onschuldigen en kinderen, slachten we elkaar af? Waarom sterven we? Manifestaties van dergelijke culturele instrumenten zijn religie en de kunsten (met een grote en een kleine k.)
Religie geeft verklaringen in de vorm van zingeving en biedt troost in zware tijden. De kunsten met een grote K – muziek, beeldende kunst, dans, theater, art house-cinema, architectuur en poëzie – zijn niet alleen balsem voor de ziel, maar zijn uitingen van en zetten aan tot reflectie op de menselijke conditie en maatschappelijke situaties. Al millennia lang, maar om de voorbeelden ‘dicht bij huis’ te houden van het epos Van den Vos Reynaerde in de dertiende eeuw tot Vondels Lucifer in de 17^e eeuw, Bertolt Brechts Dreigroschenoper in de twintigste eeuw en Song for Sam Cooke (Here in America) van Dion DiMucci en Paul Simon.

Kunst en in bredere zin cultuur, zijn dus zeker niet te beschouwen als linkse of rechtse hobby’s. Ze vervullen essentiële functies in een samenleving als geheel, namelijk verbinding tussen individuen en verbinding in en tussen groepen. Ze bieden het individu de mogelijkheid om vrede te vinden in het soms barre bestaan. Ze dragen bij aan wat tegenwoordig vaak modieus resilience genoemd wordt: veerkracht.
Vanuit dat perspectief is het heel onverstandig om te bezuinigen op kunst en cultuur met als motivatie dat mensen zelf maar moeten opdraaien voor de kosten van toneelvoorstellingen, het huren van oefenruimten voor de fanfare, muzieklessen en bibliotheeklidmaatschappen. Het is zelfs niet ondenkbaar dat de kosten van de (geestelijke) gezondheidszorg beter beheerst kunnen worden door goede toegang tot de kunsten die dienen als uitlaatklep en laagdrempelige mogelijkheden tot deelname aan culturele verenigingen. Zowel de kunsten met een grote als de kunsten met een kleine K helpen mens en maatschappij veerkrachtig te houden.

Betekenis voor communicatie
Kan de communicatieprofessional als hij of zij dat zou willen iets met de inzichten over homeostase, bewustzijn en cultuur? De inzichten van Damasio stellen communicatieprofessionals in de culturele sector, en in bredere kring politici, in staat de fundamentele maatschappelijke waarde van kunst en cultuur duidelijk te maken. Gevoel en rationele argumenten kunnen dan samen optrekken.

[1] Antonio Damasio. (2010). Het zelf wordt zich bewust; Hersenen, bewustzijn, ik. Amsterdam: Wereldbibliotheek.

[2] Antonio Damasio. (2019). De vreemde orde der dingen. Het leven, het gevoel en het ontstaan van culturen. Amsterdam: Wereldbibliotheek.

[3] Bewustzijn is een moeilijk te omschrijven fenomeen. Damasio (2010), p. 183 definieert het als ‘een toestand van de geest waarin kennis van het eigen bestaan en kennis van de omgeving aanwezig is’. Het nog moeilijker te omschrijven fenomeen geest, zou je kunnen omschrijven als het vermogen om in ons hoofd voorstellingen te maken die representaties zijn van gebeurtenissen en objecten in de buitenwereld. (Damasio (2010), en Damasio (2019) passim).

Dit artikel verscheen in nr. 5 (2020) van communicatievakblad C.