Ruttes ‘liegen’ was niet zeker en ‘functie elders’ evenmin

Door Bert Pol

Positie Omtzigt functie elders. Partijleiders hadden hun mening snel klaar over de betekenis van dat zinnetje. Namelijk: Rutte vindt dat Omtzigt weg moet. Als Rutte stelt zich niet te herinneren dat hij dat zo gezegd heeft, is het morele oordeel ook meteen geveld: hij is een leugenaar. Er is hierover inmiddels al veel gezegd en geschreven, maar nog niet vanuit een hermeneutische invalshoek.
Van enige twijfel aan de validiteit van hun oordeel is bij Ruttes collega-politici geen sprake. Zij weten kennelijk hoe het zit. Hoe terecht is dat? Zij interpreteren de gewraakte woorden en geven er betekenis aan. Dat is menselijk, we doen dat allemaal voortdurend. Zonder betekenis is het leven immers, in Shakespeares woorden, ‘A tale told by an idiot’. Maar is het moreel verdedigbaar om onze betekenisgeving te vertalen naar een moreel oordeel met verstrekkende consequenties, in casu een motie van afkeuring of zelfs wantrouwen?

Nooit zekerheid

Het is onthullend om de kwestie te bekijken door de bril van de hermeneutiek, de geesteswetenschappelijke studie van het interpreteren. Vertegenwoordigers als Derrida en Ricoeur laten zien dat teksten nooit een vaste betekenis kunnen hebben en al helemaal niet als ze op papier staan en rondgaan.
Daardoor kan een tekst nooit met zekerheid herleid worden tot een buitentekstuele realiteit. De betekenis die aan een tekst gegeven wordt, is een interpretatie die een mogelijke realiteit schetst in een nieuwe context. De context waarin een tekst gelezen wordt en alles wat de lezer aan oordelen, overtuigingen en aannames met zich meedraagt bepalen de interpretatie.
Hoe solide is dan de basis waarop de betekenisgeving door Ruttes opponenten aan dat ene zinnetje rust? Er staan vier woorden op een velletje papier: de status van zowel het zinnetje als van de woorden kent de accidentele lezer niet. Was het zinnetje een agendapunt? Een voorstel? Of een aandachtspunt waarover de eerste gedachten van mogelijke coalitiepartijen gepeild moesten worden? Van de context waarin het velletje papier ter tafel lag, hebben we niet meer dan een vaag begrip. Maar de exacte context is een cruciale factor voor betekenisgeving. Het maakt nogal wat uit of het zinnetje gelezen moet worden als: „Voorwaarde Rutte: Omtzigt moet weg”. Of is het „voor Rutte is het de vraag wat de andere partijleiders vinden: Omtzigt een functie elders? Of niet?” En dan met name wat het CDA vindt: dat is op het moment nu eenmaal niet een heel stabiele partij.

Niet zijn intentie

Niemand, behalve Rutte zelf, kan weten wat de bedoeling van zijn woorden was. Hijzelf zegt dat het niet zijn intentie was te zeggen dat Omtzigt weg zou moeten. Dat geloven zijn opponenten niet. Maar wat bewijst dat nu helemaal? Niets anders dan dat zij een interpretatie van zijn woorden en de context geven. En een interpretatie betekent dat in de conclusies onvermijdelijk het eigen referentiekader en de eigen motivaties een rol spelen. Mooie of minder mooie motivaties.
In hoeverre is het oordeel dat Rutte liegt hard te maken? Als Rutte zegt zich niet precies te herinneren wat hij gezegd heeft, betekent dat dan dat hij staat te liegen? Is het geloofwaardig dat iemand zo kort van memorie is, dat hij zich zelfs iets wat hij een paar dagen tevoren heeft gezegd niet of niet goed herinnert?

Geen harde schijf

Jawel, dat is helemaal niet zo gek. Ons geheugen is geen harde schijf. We herinneren ons dingen die nooit gebeurd zijn. We herinneren ons dingen die andere aanwezigen zich heel anders herinneren. Zelfs als ze kort geleden zijn gebeurd. Ik denk dat iedereen die bij zichzelf te rade gaat, moet erkennen dat het hem overkomt dat hij zich totaal niet herinnert wat iemand een dag tevoren met hem heeft besproken. Of er een andere herinnering aan heeft. Het gebeurt voortdurend. Herinnering is van allerlei factoren afhankelijk. Hoe belangrijk een onderwerp voor je was, in welke omgeving je verkeerde, wat voor en na een gesprek gebeurde.
Ik ben geen VVD-stemmer, maar door wat nu gebeurt of dreigt te gebeuren, gaan mijn nekharen overeind staan. Ruttes opponenten, deels nu nog zijn teamgenoten, staan al met de strop in handen, op grond van hun persoonlijke interpretaties en aannames. Het geeft te denken over de mogelijkheden van een open cultuur. Hoe open is je blik als je je eigen bijziendheid niet erkent?

Deze column verscheen op 9 april 2021 in NRC.