Zwaartepunt bij onafhankelijke, integratieve informatievoorziening
Nieuwe focus overheidscommunicatie
Hoe kunnen we bij de huidige turbulentie in de wereld als gewone maar betrokken burgers tot een afgewogen oordeel komen over belangrijke maar complexe onderwerpen? Zoals over stikstofreductie in relatie tot het protest van de boeren tegen de consequenties van het stikstofbeleid voor hun bedrijf. Over het wel of niet naar gas boren in Noordoost-Groningen nu Rusland de kraan heeft dichtgedraaid. Over huizenbouw in buitengebieden of hoogbouw in bestaande woonwijken. Over het boeken van vliegvakanties in verband met de snelle verspreiding van ernstige virussen.
Kunnen we bij de veelheid en verscheidenheid aan meningen in de media nog inschatten wat de gevolgen van maatregelen zijn? En hoe we zelf moreel verantwoord kunnen handelen: wel of geen verzet aantekenen tegen windmolens in de omgeving van je eigen buurt, en het bepalen van je politieke voorkeur en je stemgedrag. Welke rol zou overheidscommunicatie daarbij kunnen of moeten spelen?
Doorwerking van de ene crisis in een andere
Er is niet alleen enorm veel tegelijkertijd aan de hand, maar alles haakt ook in elkaar. De corona-epidemie veroorzaakte psychische ontwrichting en heeft leerprestaties een flinke knauw gegeven. Doordat kinderen uit gezinnen waar ouders niet bij machte waren kun kinderen te ondersteunen bij het digitale onderwijs, of hen geen geschikte plek konden bieden om huiswerk te maken, werd ook maatschappelijke tweedeling in de hand gewerkt. Kinderen uit die gezinnen liepen meer onderwijsachterstand op dan leeftijdgenoten uit bevoorrechte milieus. En hoewel er ook al een lerarentekort was voor de corona-epidemie, was het voor scholen in wijken met veel sociale problematiek nog lastiger om docenten en schoolleiders te vinden. Virologen waarschuwen ervoor dat nieuwe, zeer ernstige en moeilijk te beteugelen virussen niet lang op zich zullen laten wachten als we en masse de wereld over blijven vliegen omwille van ons vakantieplezier. Verstandig zou zijn als we onszelf in de hand zouden houden, maar wat doe je als buren, vrienden, familieleden en collega’s wel gaan, als de kinderen daarom zeuren en je zelf vindt dat je zo’n vakantie eigenlijk wel verdiend hebt? De klimaatverandering vraagt om energiezuinige huizen. Gemeenten geven subsidies om verduurzaming te stimuleren, maar door internationale lockdowns tijdens de coronajaren is de productie van tal van grondstoffen stil komen liggen. Intussen stijgen de kosten van energie tot ongekende hoogten, wat vooral lagere inkomens treft, maar ook de nodige middeninkomens. Het al bestaande schuldenprobleem in onze samenleving wordt er alleen maar groter van.
We bevinden ons anno 2022 in een zeer complexe situatie. Laten we hopen dat onze maatschappij voldoende veerkracht heeft om deze crises te boven te komen. Belangrijk is dat we zelfstandig kunnen blijven nadenken en niet blindelings degenen volgen die het hardst schreeuwen of op tv, in het café of op het werk anderen verbaal de loef afsteken. Wie goed gebekt is, heeft niet altijd het beste voor.
Onontwarbare kluwen
Maar om goed geïnformeerd te zijn, heb je betrouwbare kennis nodig. Want waaraan toets je de informatie die van alle kanten op je afkomt? En waarop baseer je je eigen attitudes en beslissingen? Emotie? Geloof in wat je sociale omgeving beweert? ‘Feiten’? Zorgvuldige afwegingen?
Informatiebronnen zijn er genoeg. Nieuwsmedia, van verschillende signatuur en met dienovereenkomstige interpretatie van de gebeurtenissen en feiten. Experts uit de betrokken vakgebieden komen in de media aan het woord. Veelal zullen ze integer zijn, maar ze zijn wel expert in hún specialisme. Tijdens de corona-epidemie bijvoorbeeld gaven medisch specialisten en virologen een andere mening dan economen, horecaondernemers en eigenaren van winkels die als niet-essentieel aangemerkt waren. Bronnen genoeg dus, eerder teveel dan te weinig.
Er komt dagelijks een onontwarbare kluwen informatie op ons af. We zijn geen expert in de afzonderlijke vakgebieden en kunnen dus niet beoordelen wie van twee of drie discussiërende experts het bij het rechte eind heeft. We gaan in arren moede maar af op wie er het meest betrouwbaar of gezaghebbend uitziet, of wie de meeste bijval krijgt van collega-experts of onderzoeksjournalisten, of wie we wel of niet irritant vinden1.
We worden heen en weer geslingerd tussen standpunten. De boeren roepen wellicht tegenstrijdige emoties bij ons op. We kunnen ons boos maken over sommige acties, maar even later kunnen we geroerd zijn door het verhaal van een boer die fors heeft geïnvesteerd om zijn bedrijf milieuen diervriendelijker te maken en nu van de kaart geveegd dreigt te worden. We horen uiteenlopende cijfers over de uitstoot. We horen oplossingen die een bepaalde aanpak van de communicatie kan brengen zoals een dialoog aangaan in plaats van in discussie te gaan. We zijn wellicht geneigd te geloven dat we onze boeren nodig hebben om eten op tafel te krijgen. Maar er zijn ook experts die ons voorhouden dat het vlees en fruit dat we op tafel zetten geïmporteerd is: hebben we de boer dan kennelijk toch niet nodig? Maar als er niet zoveel geëxporteerd
wordt, heeft dat toch effect op onze economie?
Overzicht
Waar haal je, kortom, als welwillende, zich voor de medemens en de leefomgeving verantwoordelijk voelende burger informatie vandaan die zo weinig mogelijk gekleurd is door – nu eenmaal onvermijdelijke – interpretatie. Het is op eigen kracht zo goed als onmogelijk. Het is daarom de hoogste tijd voor integratieve overheidscommunicatie: overheidscommunicatie die de zienswijze en het belang van ministeries en politieke partijen overstijgt. Ministeries en politieke partijen hebben immers een eigen verantwoordelijkheid voor communicatie over hun beleidsterrein, respectievelijk zienswijze. Maar geen enkele organisatie houdt zich bezig met het schetsen van een genuanceerd en goed gedocumenteerd overzicht van de stand van zaken. Waar de effecten van de synchroon lopende crises in elkaar grijpen en welke consequenties van een maatregel in het ene domein naar verwachting heeft voor een ander domein. Wat betekent bijvoorbeeld het in december 2021 definitief genomen besluit van Shell om het hoofdkantoor van Nederland naar het Verenigd Koninkrijk te verhuizen en daarmee volledig Brits te worden? Milieudefensie won in mei 2021 een rechtszaak tegen Shell over het terugdringen van de CO2-uitstoot, wat voor de directeur van Milieudefensie aanleiding was voor zijn in de media vaak afgebeelde vreugdesprongetje.
Hoogleraar accounting Jan Bouwens noemt het vertrek echter een ‘pyrrusoverwinning voor de milieubeweging’. In zijn visie ‘verliest de EU een belangrijke partner die nodig is voor de transitie van fossiel naar groen2.'
En wat betekent het vertrek van Shell voor de economie? Milieudefensie meldt dat ‘het vertrek niet slecht is voor de economie3’. Dat klinkt logisch: het is immers vooral een papieren wijziging, waarbij maar slechts een gering aantal mensen uit Nederland vertrekt.
Maar anderzijds is het de vraag of dit besluit op zichzelf staat, of dat het een manifestatie is van een als ongunstig ervaren ondernemingsklimaat. Zal het niet betekenen dat ons land in steeds mindere mate als vestigingsplaats, met fabrieken én bestuurders, gekozen wordt door nieuwe bedrijven? Wat zal daarvan het effect zijn op de internationale concurrentiepositie? Het tekort aan leerkrachten en schoolleiders, het dalende kwaliteitsniveau van ons onderwijs ten opzichte van omringende landen, het gebrek aan medisch personeel in ziekenhuizen, aan huisartsen en aan woningen maken het er allemaal niet beter op. Komen we in een neerwaartse spiraal? Nederlandse burgers moeten in staat gesteld worden dat te weten te komen om zich een degelijk onderbouwde mening te kunnen vormen. En niet goedgelovig of gedreven door uitsluitend emotie hoeven aan te nemen wat anderen hen influisteren of toeschreeuwen.
Instituut voor integratieve overheidscommunicatie
Om burgers in staat te stellen beslissingen te nemen die niet alleen hun persoonlijke, maar ook het algemene belang op de korte en langere termijn laten meewegen in attitudes en gedrag, moet de overheid op zijn beurt zijn verantwoordelijkheid nemen. En een instituut voor integratieve overheidsinformatie creëren. De opdracht is puur informeren. Voorlichting geven op basis waarvan mensen zelf kunnen besluiten4.
Aan welke voorwaarden moet zo’n instituut voor integratieve overheidsinformatie voldoen en welke status moet het krijgen?
Een voorzet:
Het moet onafhankelijk van politiek en ministeries zijn (en ook niet voor mensen en middelen ambtelijk onder een secretaris-generaal vallen).
Het moet vrij zijn in zijn oordeel over aangeleverde informatie uit welke hoek dan ook.
Directie en medewerkers moeten niet gevormd zijn uit mensen van bestaande ministeries.
Het zou een vergelijkbare status moeten hebben als het Centraal Planbureau (CPB), Planbureau voor de Leefomgeving, Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) en Ombudsman.
Het moet interdisciplinair zijn, samengesteld uit onder meer journalisten, voorlichtingsdeskundigen, taalkundigen, (publieks)filosofen, economen, cultureel antropologen en cognitief psychologen.
Referentielijst
[1] Vgl. Petty, R.E. & Cacioppo, J.T. (1986) Communication and persuasion. Central and peripheral routes to attitude change. New York: Springer Verlag.
[2] https://www.accountant.nl/nieuws/2021/11/ bouwens-vertrek-shell-is-pyrrusoverwinning- voor-milieubeweging/. (Geraadpleegd 28 augustus, 2022)
[3] https://milieudefensie.nl/actueel/shell-vertrektnaar- groot-britannie-wat-zijn-de-gevolgen.
(Geraadpleegd 28 augustus, 2022)
[4] Het gaat nadrukkelijk niet om beïnvloeding van gedrag en attitudes.
Dit artikel verscheen in nr. 6 (2022) van communicatievakblad C.
