Systeemdenken: we hoeven het wiel niet opnieuw uit te vinden
Door Antonia Troelstra
Vorige week was ik op de Dag van het Gedrag: een dag vol inspirerende sprekers, inzichten en gesprekken over systeemdenken en social tipping points. De centrale boodschap dit jaar was duidelijk: we moeten uitzoomen.
Een heldere boodschap met een mooi doel. Als we gedrag willen veranderen, moeten we dus niet alleen het individu aanspreken, maar vooral het systeem waarin dat gedrag plaatsvindt begrijpen en beïnvloeden. Maar toen ik de zaal uitliep, bleef één gedachte hangen: We hoeven het wiel niet opnieuw uit te vinden.
Er is namelijk al een model dat precies op deze manier naar gedrag kijkt, namelijk het Behaviour Change Wheel van Susan Michie. En nu we het tijdperk van systeemdenken betreden, denk ik dat het goed is om dit model weer een plek op tafel te geven.
Wat is het Behaviour Change Wheel?
Het Behaviour Change Wheel helpt gedragsontwerpers en beleidsmakers gestructureerd naar gedrag te kijken. In plaats van direct te bedenken wat mensen moeten doen, helpt het model je eerst begrijpen waarom mensen doen wat ze doen, en welke factoren in het gehele systeem dat gedrag ondersteunen of belemmeren. Gedrag is namelijk geen losstaand verschijnsel. Het is onderdeel én product van een groter systeem. Dat systeem bestaat uit gewoontes, regels, sociale normen, fysieke structuren, economische prikkels. Allemaal factoren die elkaar beïnvloeden.
En om dat goed in kaart te kunnen brengen hebben Susan Michie en haar collega’s een model ontwikkeld op basis van een uitgebreide meta-analyse van bestaande gedragsmodellen en interventiekaders. Hiervoor hebben zij onderzocht welke theorieën, modellen en interventies in de praktijk daadwerkelijk effectief zijn, en welke juist niet of onvoldoende onderbouwd bleken. Door die inzichten te bundelen, ontstond een integraal raamwerk dat het beste van tientallen jaren gedragswetenschappelijk onderzoek samenbrengt.
Het Behaviour Change Wheel is dus niet zomaar een model, maar een samenvatting van wat werkt. Het biedt een evidence-based manier om gedrag te analyseren, interventies te ontwerpen en beleid in te richten, op basis van wat in de wetenschap én praktijk keer op keer effectief is gebleken.
De drie ringen van het model
Het Behaviour Change Wheel is opgebouwd uit drie ringen. Daarbij werk je van binnen naar buiten. Zo bouw je stap voor stap (of ring voor ring) aan een oplossing die leidt tot het gewenste effect.
1. Het hart: het COM-B model
In het hart van het model ligt COM-B, de basis voor elk gedragsvraagstuk. Het uitgangspunt is dat gedrag ontstaat door de wisselwerking tussen drie factoren:
Capability (capaciteiten): heeft iemand de kennis, vaardigheden of mentale ruimte? Is diegene in staat het gedrag fysiek uit te voeren?
Opportunity (gelegenheid): maakt de omgeving (fysiek, institutioneel of sociaal) het gedrag mogelijk of juist lastig?
Motivation: is er (on)wil, bewust of onbewust, om het gedrag te vertonen?
Door gedrag vanuit deze drie invalshoeken te analyseren helpt het COM-B model je om het gedrag in zijn context te begrijpen: als interactie tussen mens en het systeem.
2. De tweede ring: interventietypen
Na het identificeren van de relevante gedragsfactoren in het COM-B model ga je naar de tweede ring. Hierin liggen negen interventietypen die je helpen bepalen hoe je kunt ingrijpen. Deze categorieën geven richting aan de strategie die past bij jouw analyse. Denk aan:
Educatie (kennis vergroten)
Training (vaardigheden versterken)
Beloningen of prikkels (incentives)
Modellering (goed voorbeeldgedrag zichtbaar maken)
Omgeving herstructureren (de context veranderen)
Waar COM-B vooral helpt bij het begrijpen van gedrag en wat er nodig is om het gewenste gedrag te realiseren, helpt deze laag je bij het ontwerpen van die verandering. Deze ring laat zien dat er meerdere routes zijn om gedrag te beïnvloeden: niet alleen via communicatie of bewustwording, maar juist ook via de structuren en regels die het gedrag in stand houden. Door interventies slim te combineren, werk je op verschillende niveaus van het systeem tegelijk.
3. De buitenste ring: beleidsinstrumenten
De buitenste ring vertaalt je interventies naar beleid en structurele maatregelen. Hier verbind je gedragsinzichten aan de grotere spelregels van het systeem, bijvoorbeeld:
Wetgeving: formele kaders die gedrag stimuleren of beperken
Communicatie en richtlijnen: bijvoorbeeld het delen van kennis en normen
Fiscale maatregelen: aanmoedigen of ontmoedigen via geldstromen
Ontwerp en infrastructuur: de fysieke of sociale context vormgeven
Deze laag zorgt dat gedragsverandering niet incidenteel blijft, maar wordt ingebed in beleid, ontwerp en cultuur. Je werkt niet alleen aan individueel gedrag, maar aan de condities die dat gedrag mogelijk maken.
Waarom past dit bij systeemdenken?
Door van binnen naar buiten te werken breng je structurele verandering op gang. Je werkt niet alleen aan individueel gedrag, maar aan de condities die dat gedrag mogelijk maken.
Het nodigt uit om te onderzoeken:
Waar zitten de hefboompunten in het systeem?
Wat is structureel belemmerend voor het gedrag?
En wat moet er in de context veranderen om duurzaam ander gedrag mogelijk te maken?
Dat is precies waar systeemdenken over gaat: niet blindstaren op één gedragsfactor, maar begrijpen hoe alle factoren met elkaar verbonden zijn. Zo ontstaat een integraal beeld van mens én systeem, en mogelijke interventies om hierop in te spelen. Precies wat we nodig hebben om richting echte social tipping points te bewegen.
Vandaag nog aan de slag
Het mooie aan het Behaviour Change Wheel is dat het niet alleen een model is, maar ook een praktisch stappenplan. Je kunt er dus direct mee aan de slag, zonder cursus of volledig zelf uitvogelen. Daarvoor hebben Susan Michie en haar collega’s een uitgebreid handboek met invulschema’s ontwikkeld: The Behaviour Change Wheel – A Guide to Designing Interventions (Michie et al., 2014). Dit handboek neemt je stap voor stap mee in het analyseren van gedrag met het COM-B model, het kiezen van de juiste interventietypen en het vertalen daarvan naar beleidsinstrumenten.
Het handboek is beschikbaar via https://www.behaviourchangewheel.com* (maar ook tweedehands bij bijvoorbeeld de boekenbalie ;-), inclusief schema’s, voorbeelden en praktische tools om meteen toe te passen. Zo kun je direct beginnen.
* (no spon zoals een influencer vandaag de dag zou zeggen. Wij zijn gewoon ontzettend fan).
Tot slot
De oproep van de Dag van het Gedrag was helder: denk groter, kijk breder, werk systemisch.
Het Behaviour Change Wheel kan je helpen om dit te doen. Door de complexiteit van gedrag en het systeem daar omheen terug te brengen tot hanteerbare stappen. Laat zo’n waardevol instrument dus niet verstoffen!
Wij als gedragsexperts en beleidsmedewerkers kunnen het verschil maken. En wie weet zorgen we met elkaar dan wel voor een eerste kleine kanteling in de wereld van gedragsverandering.
Mocht je toch hulp willen bij het toepassen van het model - bijvoorbeeld bij het analyseren van het gedrag of het vertalen naar beleid en interventies - dan denken wij bij Tabula Rasa graag met je mee. Stuur een email naar antonia.troelstra@tabularasa.nl of bel 020 218 4000
