Cancel culture: de psychologie achter sociale uitsluiting
Door Jaimie Smits en Nina Meijer
Met zekere regelmaat duikt er een verhaal op van iemand die iets heeft gezegd of gedaan en daar genadeloos publiekelijk voor wordt gestraft met uitsluiting. Nog vers in ons geheugen is de actie van Bilal Wahib die leidde tot de verbanning van Instagram en Facebook, het einde van zijn samenwerking met platenlabel TopNotch en het verwijderen van alle afleveringen van zijn kinderprogramma.
Cancelen lijkt een nieuwe manier van berechten waar iedereen toegang tot heeft, zeker gezien de overweldigende invloed van sociale media. In de eerste instantie is cancelen een term die we gebruikten om dingen te annuleren, afzeggen of te schrappen zoals abonnementen, afspraken of dates, maar tegenwoordig kunnen ook personen aan dit rijtje worden toegevoegd. Je wordt als persoon als het ware publiekelijk verbannen: alle banden tussen de ‘cancelaar’ en de ‘gecancelde’ worden verbroken, en vaak worden betrokken partijen hierin meegesleurd.
Cancel culture is een hot topic. Waar komt dit fenomeen vandaan en kunnen we het vanuit een sociaal psychologisch perspectief wel cultuur noemen of is het simpelweg sociaal gedrag?
Sociaal ostracisme
Hoewel het lijkt alsof cancel culture pas recentelijk zijn opmars heeft gemaakt, wordt het vaak beschreven als een moderne vorm van ostracisme. Ostracisme refereert over het algemeen naar het proces van uitsluiting dat voorkomt onder zowel mensen als verschillende andere sociale diersoorten (bv. leeuwen, buffels, primaten en zelfs bijen)1. We kennen het onder een hoop verschillende termen zoals: verbannen, uitsluiten, afwijzen, mijden, negeren, de ‘silent treatment’ geven of afsluiten.
Als sociale dieren horen we graag bij een groep2. De mens heeft een fundamentele behoefte om sociale banden te hebben3. Dat komt omdat we behoefte hebben aan bondgenoten en er graag toe doen. Sociale uitsluiting kan dan ook heel hard aankomen – het kan zelfs leiden tot fysieke gezondheidsproblemen en ziekteverschijnselen4.
Sociaal ostracisme komt van een oud Griekse procedure waarbij iemand door middel van een stemming voor tien jaar wordt verbannen, vaak omdat deze persoon te machtig werd gevonden. Een voorbeeld van een Atheense inwoner die werd verbannen, was legeraanvoerder Themistocles. Ook los van de Griekse oudheid hebben we dit vaker teruggezien in de geschiedenis: Napoleon werd in 1814 verbannen naar het eiland Elba nadat hij werd verslagen. En krantenredacteur Donald Woods werd vijf jaar lang de mond gesnoerd met een publicatieverbod. Nog steeds zien we dit proces in verschillende vormen terug in verschillende culturen. In de huidige Nederlandse politiek kan er bijvoorbeeld een motie van wantrouwen worden ingediend, maar ook onder vriendengroepen kan men worden buitengesloten. Nu zien we ook op sociale media steeds meer sociale uitsluiting, ook wel cancel culture.
Wat zijn de spelregels?
Anders dan stemmen op een motie van wantrouwen, lijken er op sociale media geen spelregels te zijn over wanneer iemand het daadwerkelijk verdient om gecanceld te worden voor zijn of haar misstap. De huidige cancel culture lijkt genadeloos: de gecancelde persoon heeft geen kans om de andere kant van het verhaal te laten horen of zichzelf te verdedigen. Daarbij lijkt het erop dat de nieuwe generatie, ook wel Gen-Z of de woke-generatie, zich extra hard maakt voor een strijd tegen sociaal maatschappelijke problemen met cancel culture als hun wapen. Sociale media biedt de mogelijkheid om je snel met mensen van over de hele wereld te verenigen, om zo je standpunt kracht te geven.
We hebben al een hoop bekende gezichten gecanceld zien worden. In januari 2018 werd James Gun ontslagen bij Disney na het opduiken van een aantal oude aanstootgevende tweets. Twee jaar later haalde de BBC een aflevering van Fawlty towers genaamd ‘the Germans’ offline vanwege racistische uitingen. En afgelopen maart kreeg Johan Derksen een tweede cancelpoging om zijn oren toen hij een vrouwelijke voetbalster waarvan hij de naam niet kende “dat meisje” had genoemd, een paar maanden eerder trokken adverteerders rondom Voetbal Inside zich al terug naar aanleiding van Derksen zijn uitspraak over Akwasi. Ook Trump was in januari 2021 het doelwit van cancel culture, toen Twitter en Facebook zijn accounts verwijderden na de bestorming van het Capitool. En kort geleden werd Alexi McCammond, nieuwe hoofdredacteur van de Teen vogue, ontslagen nog voordat zij aan haar nieuwe functie kon beginnen toen er een aantal tweets van tien jaar geleden opdoken.
Cancel culture als groepsgedrag
Ondanks het gebrek aan ‘spelregels’ voor het cancelen van een persoon, hebben de bovengenoemde gevallen een overeenkomst: de cancelaar zet iemand publiekelijk voor het blok. Heftige emoties zoals woede, verontwaardiging, angst of walging leiden tot de drang om alle banden met de persoon te breken, op zo’n manier dat het voor de sociale omgeving zichtbaar is. Daarbij komt dat de snelheid waarmee nieuws over alle media reist, maakt dat we tegenwoordig snel een groep personen hebben gevonden die dezelfde mening deelt. De druk om een kant te kiezen en daar openlijk voor uit te komen wordt op sociale media behoorlijk uitgeoefend door ook betrokken partijen zoals adverteerders, bedrijven of samenwerkingen expliciet te verzoeken om een persoon te cancelen. Een neutrale partij blijven is bijna geen optie, geen statement is ook een statement. Uit angst om zelf gecanceld te worden, sociale banden zijn immers een fundamentele behoefte van de mens, zullen ook betrokken partijen íets moeten zeggen of doen.
Het komt erop neer dat het uitsluiten van een persoon, als gevolg van afwijkend of ongewenst gedrag, iets is van alle tijden en dat zowel mensen als dieren zich schuldig maken aan dit gedrag. Toch lijkt het er op dat we het wiel niet opnieuw hebben uitgevonden. Cancel culture is iets van alle tijden, we hebben er alleen een nieuwe uitingsvorm voor gevonden via sociale media.
Referenties
[1] Williams, K. D. (2009). Ostracism: A temporal need‐threat model. Advances in experimental social psychology, 41, 275-314.
[2] Baumeister, R. F., & Leary, M. R. (1995). The need to belong: desire for interpersonal attachments as a fundamental human motivation. Psychological bulletin, 117(3), 497.
[3] Bernstein, M. J. (2016). Research in social psychology: Consequences of short-and long-term social exclusion. In Social exclusion(pp. 58). Springer, Cham.
[4] Wesselmann, E. D., & Williams, K. D. (2017). Social life and social death: Inclusion, ostracism, and rejection in groups. Group Processes & Intergroup Relations, 20(5), 693-706.
